آذربايجان خالق چالغي آلتلري

+0 امتياز

  آذربايجان خالق چالغي آلتلري

توپلايان: محمدرضا خيري فام   

     آذربايجاندا اوزاق كئچميشلردين، چئشيدلي چالغي آلتلرين اولدوغونو بلگه لردن اؤيرنيريك. كلاسيكلرين ياپيتلاري، اورتا عصر موسيقيچيلرينين يازيلاري، رساملارين چكديكلري مينياتورلر، داش چكيدلري، يوردوموزو گزميش سياحلارين گونده ليكلري و موزئي كوللئكسيالاري واختي ايله آذربايجاندا 90- ا ياخين چالغي آلتين قوللا نيلماسيني گؤسترير.  

     "دده قورقود" كيتابيندا چالغي آلتلرينه داير بيلگيلر وار. كيتابدا زورنا، قوپوز و ناغارا كيمي آلتلرين آدي چكيلميشدير. نيظامي، خاقاني، فوضولي و نسيمي كيمي سؤيچولريميزين سؤيلرينده (شاعيرلريميزين شعرلرينده) ده خالق چالغي آلتلرينين آدلاري چكيلميش، مينياتور مكتبي رساملارينين ياپيتلاريندا ايسه اونلارين گؤرونتولري وئريلميشدير. كليبر شهرينين ياخينليغينداكي ... كندينده اولان مزار داشلارينا تاي آذربايجانين چئشيدلي بؤلگه لرينده داش اوزرينده قازيلميش چالغي آلتلري گورونور.

      آذربايجاندا ياييلميش آلتلرين 32- سيني تئللي (اونلاردان 26- سي ميضرابلا، 4-و كامانلا، 2- سي چوبوقلا چالينير)، 23- اونو نفس، 16- سيني ضرب، 17- سيني ايسه اؤزو سسلنن آلتلر قروپونا عاييد ائتمك اولار. بو آلتلرين بؤيوك چوخونلوغو اسكي دؤنملرده يارانيب گئت- گئده موكمل له شرك دؤنميميزه گليب چاتيب. بير سيراسي ايسه گئتديكجه قوللانيلماز اولوب اونودولموشلار.  

     اورتا عصرلردن بري آذربايجاندا كامانچا، قوپوز، روباب، چنگ، سنتور، قانون، شئيپور، ارجنوم، طبيل، ناغارا، دف و دومبك كيمي موسيقي آلتلري گئنيش قوللانيلماقدادير. بو گون آذربايجاندا اوركئسترلرده، چئشيدلي آنسامبللارين قاتقيسيندا (تركيبينده) و سولو ايفاچيليغيندا خالق چالغي آلتلريندن قوللانيلانلاري بونلاردير:

تئلليلردن (سيمليلردن): تار،كامانچا، ساز، قانون، اود، دامبور؛

نفسله چالينانلاردان: بالابان، توتك، زورنا، نئي، تولوم؛

 دريليلردن (ضرب آلتلري): قاوال، ناغارا، قوشا ناغارا، دومبك؛

 اؤزو سسلننلردن:  شاخشاخ، كامان، لاققوتي؛

                                                     تئلليلر:

تار:  

    تار اولوسال چالغيميزين بلكه ده ان ايفاده‌لي، شيفره لي (رمزلي) آلتلريندندير. اونون آدي 11- جي يوز ايلليكده ياشاميش بابا طاهير و تبريزلي قطران ين سؤيلرينده چكيلير. ايلك اونجه توپلام بئش تئللي اولان، سسي ضعيف، تئخنيكي ايمكانلاري محدود بير آلت ايدي. 19- جو عصرين ايكينجي ياريسيندا آذربايجانين گؤركملي تارچالاني ميرزه صاديق اسد اوغلو (صاديقجان) تاري تكميللشدير‌رك اونو ويرتووز موسيقي آلتلرينين سويييه‌سينه قالديرميشدير. بوندان علاوه ميرزه صاديق دان باشلاياراق، ايفاچيلار آرتيق تئللري اون بيره چاتميش تاري، داها ديز اوسته دئييل، سينه اوسته توتماغا باشلاميشلار.

     تارين آغاجدان اولان بؤلوملري قوز، آرمود و توت آغاجلاريندان دوزلديليب، گؤوده سينين آچيق اوزونه مالين اورك پرده سيندن چكيلير.

كامانچا:   

     موغاملارين ايفاسي زاماني تريويا (تار، كامانچا، قاوال) قاتيلان كامانچا آذربايجان خالق چالغي آلتلرينين كامانلي- تئلليلر قروپونون ان پارلاق نوماينده‌سيدير. حزين، اينجه، ملاحتلي، مئلوديك سسه يييه (ماليك) بو آلت يوز ايللر بويو تكميللشديريلمكده‌دير. كامانچانين تئللرينين سايي اؤنجه بير، سونرا ايكي، اوچ و نهايت دوققوز تئللي اولموشدور. چاغداش دؤنميميزده دؤرد تئلدن عيبارت اولان كامانچا سول ديزين اوستونده قويولاراق چالينير.     

     كامانلا چالينان كامانچا توت و ياخود قوز آغاجيندان، كامان ايسه آت توكوندن دوزلديلير. چاناغين آچيق طرفينه باليغين دريسي چكيلير.

ساز:  

     اينجه و جينقيلتيلي سسه يييه ساز، آذربايجان آشيق صنعتينين آيريلماز بؤلومودور. ائل آراسيندا گئنيش ياييلميش سازين اصل ايفاچيلاري آشيقلاردير. آشيقلارين اويناماقلاري دا، اوخوماقلاري دا كسكينليكله بو آلتله موشاييعت اولونور. اينديكي دؤنميميزده ساز خالق چالغي آلتلري اوركئسترينده و آنسامبللاردا اؤزونه اؤزل يئر توتور. قوز و توت آغاجيندان دوزلديلن ساز درين چاناقلي، اوزون بوغازلي آرمودا بنزر بير موسيقي آلتيدير. آذربايجاندا اوچ چئشيدي (نؤوو- نوعو) بلليدير:

بؤيوك ساز (9-8 تئللي)، جوره سازي و يا قولتوق ساز (كيچيك حجملي) و تاوار سازي (9 تئللي، آزاراق 8 تئللي). تاوار سازي چاغداش دؤنميميزده  سازين ان گئنيش ياييلميش چئشيديدير. سازين تئللريني سسلنديرمك اوچون گيلاس و آلبالي(گيلانار) آغاجينين قابيغيندان دوزلديلميش ائلاستيك و يومشاق ميضراب قوللانيلير.

      ايلك سازلار كيچيك چاناقلي و ايكي- اوچ تئللي اولموشدور. سونرالار آشيق موسيقي سينين گليشمه سي ايله  آياقلاشان سازين اؤلچولري بؤيودولموش، تئل و پرده لرينين سايي آرتيريلميشدير.

قانون:  

    ياتيق سازلار عاييله سيندن اولوب، دارتيملي- تئللي چالغي آلتيدير. ياخين و اورتا دوغودا، ائله جه ده آذربايجان توپراقلاريندا تاريخن گئنيش ياييلميشدير. آذربايجان كلاسيكلريندن گنجه لي نيظامي و فوضولي كيمي سؤيچولرين ياپيتلاريندا قانون حاققيندا بيلگي وئريلميشدير. 12- جي يوز ايلده ياشاييب ياراتميش، دوغو چالغي بيليميني دريندن بيلن سؤيچو، گنجه لي مهستي قانون و چنگ آلتلرينين مهارتلي ايفاچيسي اولموشدور.

     قانوندان اوركئسترده داها چوخ موشاييعتچي آلت كيمي، بعضي حاللاردا ايسه سولو (يالنيز چالما) آلتي كيمي ده قوللانيلير. داها چوخ قادينلار طرفيندن ايفا ائديلن قانون آلتينين اوستو چينار، آلت و يان طرفلري ايسه توز (Toz) و آغجاقايين آغاجلاريندان حاضيرلانير. تئللرين عومومي سايي دا 72-دير.

عود:  

    قارتال له له يي ايله چالينان، ان اسكي چالغي آلتلريندن بيري ده عوددور. عودون يومشاق و ايفاده‌لي تئمبرينده اعجازلي بير گوج وار – او، سانكي اوزاق كئچميشين صحيفه لريني گؤزلريميز اؤنونده جانلانديرير. عودا گؤره ايلك كز موصوللو اصحاق ابن ايبراهيم، داها سونرالار ابونصر فارابي بيلگي وئرير. عودون تكميلله شديريلمه سينده، اونون سس دوزومونون ياراديلماسيندا صفي الدين اورموي نين چوخ  بؤيوك رولو اولور. او، عودو مهارتله چاليرميش.

     10- جو يوز ايل دك عودون 4 تئلي اولوب، سونرالار اونا بير دنه ده تئل آرتيريلميش، سسين گور چيخماسي اوچون هر تئل قوشالاشديريلميشدير. اسپانيايا آپاريلميش عود آرتيق اورتا عصرلرده بوتون آوروپادا ياييلميشدي. ايسپانيانلارين "لاود" (laud)، روسلارين "ليوتنيا" (lyutnya)، آلمانلارين لاوت (laot)، ايتاليانلارين " لي اوتو"( lyuto) آلتلرينين آديلاري "ال- عود"دان آلينمادير.

     چاغداش عود ايري قاباريق، آرمودا بنزر قوز آغاجي ديليملريندن (20-يه دك) قوراشديريلميش چاناغا، پرده سيز قيسا قولا وگئرييه اييلميش كلله يه  يييه دير.

 

                                                 نفسله چالينانلار:

بالابان:   

 

     يومشاق و حزين سسلي بالاباندان آنسامبل، اوركستر و سولو آلتي كيمي هم ده  آشقلاري موشايعت ائتمك اوچون قوللانيلير. بو آلتين آدينين آنلامي "بالا" (كيچيك) و "بان" (سس تئمبرينين خوروز بانينا بنزديلمه سي) سؤزلري ايله باغلي اولوب.

     بالابان اريك، قوز، آرمود و توت آغاجلاريندان يونولوب، ايچريسي اويولدوقدان سونرا بيتگي ياغلاري ايله ياغلانيب سونرا قورودولور. اونون اوست بؤلومونده سككيز، آلت بؤلومونده ايسه بير اويوق آچيلير. بالابانين باشيندا قارغيدان اؤزل اؤلچوده سيخيلاراق ياستيلانميش موشتوك(müştük) تاخيلير.

توتك: 

  

     بير واختلار، داها چوخ چوبانلارين قوللانديغي اوفله‌مه (پوفله مه) آغاج موسيقي آلتي اولموشدور. بير چوخ اؤلكه‌لرده توته يين چئشيدلي چئشيدلري چوخ گئنيش ياييليب. آذربايجاندا بؤيوكلو- كيچيكلي اوركئستر و آنسامبللارين قاتقيسيندا، سولو آلتي كيمي قوللانيلير. توته يين بورو شكيللي گؤوده سي اريك، قوز، توت و يا قاميشدان حاضيرلانير.  گؤودنين اوست بؤلومونده يئددي، آلت بؤلومونده ايسه بير اويوق اولور. آلتين باش طرفينده بورونون ايچريسينه ياناكي كسيلميش آغاج تيخاج (ديل) تاخيلير.

زورنا:

     گوجلو و زيل سسلي زورنا آذربايجان توپراقلاريندا گئنيش ياييلان آلتلردندير. آذربايجانين بير چوخ يئرلرينده توي- دويونده، ياللي زاماني، گولش ياريشلاريندا موشاييعتچي آلت كيمي قوللانيلير. 

     زورنا داها چوخ اريك، قوز، و توت آغاجلاريندان يونولاراق دوزلديلير. اونون اوست بؤلومونده يئددي، آلت بؤلومونده ايسه بير اويوق آچيليب، باش طرفينه  ماشا تاخيلير. ماشايا ايسه بورونچ، پاخير (ميس)، و يا گوموش مئتاليندان اولان ميل تاخيلير. ميلين آشاغي اوجونا قاميش"ديل" بركيديلير. ميله صدف و يا سوموكدن دوزلديلميش دايره وي شكيللي "تاغالاق" كئچيريلير.

نئي:     

     اسكي چالغي آلتلريندن اولان نئيين نئچه مين ايلليك تاريخي اولدوغو كسگين دير. چئشيدلي چئشيدلري دوغودا، ائلجه ده دونيانين باشقا بؤلگه لرينده گئنيش ياييلميشدير.  بو آلت اريك و خورما آغاجلاريندان و يا پاخيردان دوزلدير. سسين ياخشي چيخماسيني قولايلاشديرماق (آسانلاشديرماق) اوچون آلتين يوخاري اوجو بير آز يونولور. گؤوده نين آشاغي اوزونده 7-5 دليك، آرخاسيندا باش بؤلومونه ياخين بير دليك آچيلير.

     15-14 –جي يوز ايلده ياشاييب-ياراتميش گؤركملي موسيقي تانييان عبد القادير ماراغاي "مقاصيد ال-الحان" (نغمه‌لرين مقصدي) ياپيتيندا همين دؤنملرده نئيين ايكي چئشيدينين: آغ و قارا نئيين اولدوغونا گؤره بيلگي وئرير. 20- جي يوز ايلين ايلكلرينه كيمي موسيقي دونياسيني مؤعجيزه لي سسي ايله ايلهاما گتيرن نئي بير زامانلار تاماميله اونودولسا دا، سون ايللرده يئنيدن موسيقي مجليسلرينين بزه يينه چئوريلميشدير.

تولوم:  

     كئچميشده آذربايجانين چوخلو بؤلگه لرينده گئنيش ياييلميش نفسله چالينان دري چالغي آلتيدير. ايندي ايسه تولوما ناخچيوان موختار رئسپوبليكاسيندا راست گلمك اولار.

     باشقا نفسلي چالغي آلتلري كيمي تولومون دا چوخ اسكي تاريخي واردير. گونوموزده تولومون چئشيدلي چئشيدلري، چئشيدلي آدلارلا قافقازدا، ائلجه ده بير سيرا آوروپا خالقلاري آراسيندا گئنيش قوللانيلير. مالچيليق (مالدارليق)، اساسن ده، قويونچولوقلا مشغول اولان كؤچري طايفالار تولومو چوخ قوللانميشلار.

                                               دريليلردن (ضرب آلتلري):

قاوال:

 

 

     ان اسكي چالغي آلتلريندن اولان قاوال بلكه گونوموزه دك ايلكين فورماسيني قورويوب ساخلايان بيرجك آلتدير. قاوال، قوز آغاجيندان دوزليب، بير اوزو آچيق، او بيري اوزونه ايسه باليغين دؤشونون دريسي چكيلير. قاوالين ايچري طرفينه مئتال حالقالار بركيديلير. چالغيدان اؤنجه قاوالين اوزو گونده، اود و يا ائلئكتريك لامپاسي اوزرينده قيزديريلير. قاوالي ايكي ال ايله، ايچري طرفيني ايفاچييا چئوريلميش شكيلده ساخلاييرلار.

ناغارا:  

 

     ناغارا، ائلجه ده ايكي چئشيدلي اؤلچولو چاناقدان عيبارت قوشاناغارا آيدين و گوجلو سسه  يييه اولوب موسيقيميزين ريتم چالارلارينين نه قدر زنگين اولدوغونو پارلاق نوماييش ائتديرير. بو آلتلر ايكي چوبوقلا و يا ايكي ال ايله چالينير. اوركئسترده ريتميك جهتدن اؤنملي رول اوينايير.

     ناغارا، اريك، توت، قوز و چؤكه آغاجلاريندان دوزلديليب، اوزونه كئچي دريسي چكيلير.

دومبك:

 

     قدح واري قورولوشا يييه اسكي ضرب آلتلريندن بيريدير. اورتا عصرلرده آذربايجاندا گئنيش ياييلميش. بو آلت 20-جي عصرين ايلكلرينده گئتديكجه اونودولماغا باشلانسا دا، گونوموزه دك قوللانيلماقدادير.

     بير اوزونه دانا ياخود كئچي دريسي چكيلن آلتين گؤوده سي ايلك واختلار گيلدن دوزلديلسه ده، ايندي آغاج و پاخيردان دوزلديلير. 

                                                             اؤزو سسلننلر:

 

شاخشاخ:  

     شاخشاخ (چالپارا) دسته يين يوخاري بؤلومونه ايپله بركيديلميش بير طرفي قاباريق ايكي دايروي تاختا لؤوحه جيكدن (كاسادان) عيبارتدير. آلتي دسته ييندن توتوب سيلكله‌ديكده، اونلار بير- بيرينه ديرك سس وئرير.

كامان:

      كامانين آغاج بؤلومو ياي كاماني شكلينده اييلميشدير. اونون ايپدن دوزلديلميش گيريشينه مئتال لؤوحه جيكلر، حالقا و زينقيروولار كئچيريله‌رك اوجلاري آغاجين اوجلارينا باغلانير. رقص زاماني يالليباشي آلتي اورتاسيندان توتاراق، آلتي سيلكله‌مكله و اونا تك-تك ضربه‌لر ائنديرمكله رقصين ريتميني ساخلايير.

لاققوتو:  

 

     ناغارا، قوشا ناغارا، قاوال و باشقا ضرب آلتلري ايله بيرليكده چاغداش آنسامبل و اوركئستلرين قاتقيسيندا ايفا ائديلير. لاققوتو ماسانين (ميزين) اوزرينه قويولاراق ايكي آغاج توخماقلا(چوبوقلا) چالينير. آلت چئشيدلي اؤلچولو ايكي دؤرد بوجاق (مربع) شكيللي ياستي آغاجدان عيبارتدير. اريك، قوز، توت و فيستيق آغاجلاريندان دوزلديلير. بو آلتين آدينين ائتيمولوگيياسي، گومان كي، اونون چيخارديغي سس ايله باغليدير. آلتين چئشيدلي چئشيدلري بير چوخ اؤلكه لرده گئنيش ياييليب.



منبع



  • [ ]